Έχετε αναρωτηθεί ποιοι είναι οι 4 πυλώνες του σύγχρονου πολιτισμού; Αν ρωτήσουμε έναν φιλόσοφο, έναν πολιτικό, έναν ποιητή ή εσάς, θα λάβουμε πολύ διαφορετικές απαντήσεις.
O 80χρονος Τσεχοκαναδός καθηγητής και ερευνητής Vaclav Smil έχει γράψει πάνω από σαράντα βιβλία και μπορεί να δώσει μια πολύ τεκμηριωμένη απάντηση. Επίσης, ξέρει ποιοι παράγοντες διακινδυνεύουν το μέλλον της ανθρωπότητας. Παραδόξως, ένας είναι ο εξής: Μαθαίνουμε τόσο πολλά για τον κόσμο, που είναι αδύνατον να τα κατανοήσουμε. Έχουμε μια εντελώς επιδερμική γνώση των ζητημάτων που καθορίζουν την επιβίωση και την ευημερία μας.
Όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο, οι 4 πυλώνες του σύγχρονου πολιτισμού είναι η αμμωνία, ο χάλυβας, το σκυρόδεμα και τα πλαστικά. Και σε απόλυτους όρους, οι απαιτήσεις σε αυτά τα θεμελιώδη υλικά αυξάνονται στις πλουσιότερες κοινωνίες, ενώ παραμένουν σε μεγάλη έλλειψη στις φτωχές χώρες, όπου για παράδειγμα η ιδιοκτησία οικιακών συσκευών παραμένει άφταστο όνειρο για δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Συνειδητοποιούμε πόσο παραπλανητικοί είναι οι πρόσφατοι, δημοφιλείς ισχυρισμοί για αποϋλοποίηση των σύγχρονων οικονομιών. Κατ’ αρχάς είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι οι κοινωνίες σήμερα εξαρτώνται από τα ορυκτά καύσιμα. Δεν είναι μόνο τα αυτοκίνητα που οδηγούμε ή τα αεροπλάνα με τα οποία ταξιδεύουμε∙ τα τρόφιμά μας απαιτούν για την παραγωγή τους αδιανόητες ποσότητες καυσίμων. Είναι σχετικά εύκολο να παράγουμε ηλεκτρική ενέργεια από ανεμογεννήτριες, αλλά πολύ δυσκολότερο να λειτουργούμε τα γεωργικά μηχανήματα χωρίς ορυκτά καύσιμα.
Ωστόσο, η εκμηδένιση της εξάρτησής μας είναι δύσκολη και το καίριο υπαρξιακό ερώτημα παραμονεύει: Μπορεί η ανθρωπότητα να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες της εντός των ασφαλών ορίων της βιόσφαιράς μας;
Γιατί όμως αγνοούμε τόσο πολλά για το πώς πραγματικά λειτουργεί ο κόσμος
- Σήμερα πολύ περισσότεροι άνθρωποι, από οποιαδήποτε άλλη ιστορική εποχή, απολαμβάνουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Ωστόσο οι ωφελημένοι από αυτές τις προόδους συνιστούν μειοψηφία (μόλις το ένα πέμπτο) του παγκόσμιου πληθυσμού.
- Υπάρχει πρωτοφανής επέκταση της κατανόησής μας για τον φυσικό κόσμο. Οι γνώσεις μας εκτείνονται από τα πολύπλοκα συμπαντικά και πλανητικά συστήματα (γαλαξίες, ατμόσφαιρα, βιόσφαιρα), έως τις διεργασίες που συντελούνται σε επίπεδο γονιδίων. Είναι αδύνατον να συνοψίσουμε τη διαθέσιμη γνώση και αυτός ο κατακερματισμός δυσχεραίνει τη λήψη δημόσιων αποφάσεων.
- Αλληλεπιδρούμε συνεχώς με «μαύρα κουτιά». Δίνουμε εντολή στο κινητό μας και η εντολή πραγματοποιείται, αλλά αγνοούμε τις διεργασίες που γίνονται μέσα στη συσκευή. Το ίδιο συμβαίνει και για τις διαδικασίες μαζικής κλίμακας, όπως ο εμβολιασμός (αφού το μοναδικό κατανοητό μέρος του είναι το σήκωμα του μανικιού). Στην κοινωνία ενθαρρύνεται η εξειδίκευση, αλλά παρατηρείται μια ολοένα ρηχότερη κατανόηση βασικών εννοιών.
- Η αστικοποίηση και η εκμηχάνιση συμβάλλουν στο έλλειμμα κατανόησης. Από το 2007 ο μισός και πλέον πληθυσμός της γης ζει σε πόλεις και οι περισσότερες θέσεις εργασίας στις πόλεις είναι στον κλάδο των υπηρεσιών. Έτσι, οι σύγχρονοι πληθυσμοί είναι αποκομμένοι από τη διαδικασία παραγωγής τροφίμων και όχι μόνο. Πόσοι άραγε γνωρίζουν πώς καλλιεργείται η σόγια ή πώς παράγεται ο χάλυβας;
- Πλέον αυτές οι γνώσεις θεωρούνται παρωχημένες και βαρετές σε σύγκριση με τον συναρπαστικό κόσμο της πληροφορίας ή της τεχνητής νοημοσύνης. Πολλοί λάτρεις των ψηφιακών κόσμων θεωρούν ότι με καταλύτη αυτήν την αποϋλοποίηση θα ξεπεράσουμε την εξάρτησή μας από το περιβάλλον της Γης: Ποιος έχει ανάγκη τον πλανήτη όταν μπορούμε να γαιοποιήσουμε τον Άρη;
Στόχος του Vaclav Smil δεν είναι να προβλέψει το μέλλον, ούτε και να παρουσιάσει κάποια συγκεκριμένη (μεροληπτική) ερμηνεία της πραγματικότητας ως πηγή απόγνωσης ή ουτοπικών προσδοκιών. Δεν είναι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος∙ είναι επιστήμονας. Και το μήνυμα που θέλει να περάσει στους αναγνώστες είναι το ότι ένα θετικό και αισιόδοξο μέλλον για την ανθρωπότητα δεν μπορεί να έρθει χωρίς τη γνώση.
