του Ναθάνιελ Μπρίτζερ
Το ότι ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν είχε μεγάλη απέχθεια στο να αποκαλούνται τα έργα του “αλληγορίες” είναι κάτι που δεν χρειάζονται πολλά επιχειρήματα, αν χρειάζεται και καθόλου. Τέτοια συναισθήματα αφθονούν στις επιστολές του. Ωστόσο, μια διάκριση που ο Τόλκιν κάνει πολλές φορές στις επιστολές του όταν αναφέρεται στην αλληγορία συχνά παραβλέπεται, και αυτή είναι η «δυνατότητα εφαρμογής». (Tolkien, Γράμματα 203)
Δεν υπάρχει κανένας «συμβολισμός» ή συνειδητή αλληγορία στην ιστορία μου», γράφει ο Τόλκιν. «Το ότι δεν υπάρχει αλληγορία δεν σημαίνει, φυσικά, ότι δεν υπάρχει δυνατότητα να θεωρηθεί ως τέτοια. Πάντα υπάρχει…. Αλλά θα πρέπει να πω, αν ρωτηθώ, η ιστορία δεν είναι πραγματικά γύρω από την Δύναμη και την Κυριαρχία: αυτό είναι που πυροδοτεί τα πράγματα. Μιλάει για τον Θάνατο και την επιθυμία για αθανασία. Κάτι που δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια ιστορία που γράφτηκε έναν Άνθρωπο (Γράμματα του Τόλκιν, 203)
Είναι αυτή η δυνατότητα να θεωρηθεί σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ως αλληγορία που επιτρέπει τους αναγνώστες να δουν τους χαρακτήρες του Γκάνταλφ, του Φρόντο και του Άραγκορν ως εμβληματικούς, αλλά όχι ως αλληγορίες για τους ρόλους του Προφήτη, του Ιερέα και του Βασιληά, των οποίων τον ρόλο κάθε παιδί του Θεού καλείται να παίξει. Υπάρχει ένα συγκεκριμένο επίπεδο στο οποίο μέσα από ιστορίες αναλογιζόμαστε για την ανθρώπινη μας φύση και ακόμα τον ρόλο μας σε σχέση με το θείο. Όπως δηλώνει ο ίδιος ο Τόλκιν , “Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών” έχει τελικά να κάνει με τον Θάνατο και την επιθυμία για αθανασία”. Που σημαίνει ότι έχει να κάνει με μια συγκεκριμένη πλευρά της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, το θνητό τέλος αυτής της σχέσης και το μυστήριο αυτού που ακολουθεί. Με άλλα λόγια της σχέσης μας με το Θείο.
Ενώ αυτή η ενατένιση του Θανάτου μπορεί να συνδεθεί με τις απόψεις του Τόλκιν ως πανεπιστημιακού για το “Μπέογουλφ” ως ελεγιακό έργο, αυτή η συγκεριμένη απεικόνιση και το αποτέλεσμα αυτού του διαλογισμού πάνω στον Θάνατο που υπάρχει στον ”Άρχοντα των Δακτυλιδιών” αποκαλύπτει κάτι πιο μεγαλειώδες από την επανάληψη ενός Αγγλο-Σαξωνικού επικού ποιήματος. Αποκαλύπτει έναν από τους τρόπους που αυτή η ιστορία είναι θεμελειωδώς Καθολικό (η Χριστιανικό αν θέλετε) έργο καθότι ο Τόλκιν αποκαλύπτει μέσα από πολλές βασικές παραγράφους στον τρίτο τόμο “Η Επιστροφή του Βασιληά”ότι η ενατένιση της ιστορίας του δεν έχει να κάνει με την Νίκη του Θανάτου – σχετικά με το ότι διεκδικεί για το Βασίλειο του όλους τους θνητούς, ανεξάρτητα αν είναι μοχθηροί ή ηρωϊκοί, όπως συμβαίνει στο “Μπέογουλφ”, αλλά την Ήττα του Θανάτου.
Η Μάχη των Πελενόριων Πεδίων, ο θάνατος του Σάουρον και η καταστροφή του Σκοτεινού Πύργου του Μπαράντ-ντουρ και η Στέψη του Βασιλιά επικροτούν με χαρά αυτή την ήττα, αυτόν τον θαυμαστό θρίαμβο του καλού επί του κακού που δεν είναι άλλος από την Ευκαταστροφική* Χαρά του Πάσχα. Με τη θαυματουργή εμφάνιση των Ρόχιρρίμ την ώρα της απελπισίας του Γκόντορ, που εμφανίζεται με το λάλημα του κόκορα και τον ερχομό της αυγής (Τόλκιν, “Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών 829), ο Τόλκιν υπαινίσσεται για πρώτη φορά το Χαρμόσυνο Μήνυμα της Ανάστασης του Κυρίου (Easter Joy στο πρωτότυπο) , γιατί «ήλθε το πρωί, το πρωί και ένας άνεμος από τη θάλασσα και το σκοτάδι απομακρύνθηκε, και τα στρατεύματα της Μόρντορ θρήνησαν, και ο τρόμος τους κατέλαβε, και τράπηκαν σε φυγή, και πέθαναν, και οι οπλές της οργής τους ποδοπάτησαν» (Tolkien, Lord of the Rings 838).
Παρόλο όμως όλες αυτές τις αναλάμψεις χαράς που εμφανίζονται σε αυτόν τον τελευταίο τόμο της ιστορίας, και πιο ειδικά με τα έργα θεραπείας του Άραγκορν στην Μίνις Τίριθ , δεν είναι παρά μέχρι την στιγμή που το Δακτυλίδι καταστρέφεται και οι οικοδεσπότες της Δύσης μαζεύονται στην Πεδιάδα του Κορνμάλλεν που ο Τόλκιν αποκαλύπτει το Χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης που αυτή ιστορία ενατενίζει, αρχίζοντας ταιριαστά με τον Σαμ να λέει; “Γκάνταλφ, νόμιζα ότι είχες πεθάνει! Αλλά μετά σκέφθηκα ότι εγώ ο ίδιος ήμουν νεκρός. Κάθε τι θλιμμένο πρόκειται να βγει αναληθές; Τι συνέβη στον κόσμο; (Τόλκιν, “Ό Άρχοντας των Δακτυλιδιών, 951).
Έτσι το μυστήριο της ήττας του Θανάτου εμφανίζεται πρώτη φορά αληθινά, γιατί κάτι θαυμαστό έχει συμβεί στον κόσμο, κάτι που έκανε τη θλίψη του Θανάτου αναληθή. Αυτό το συναίσθημα της κατάπληξης και της χαράς συνεχίζει να αναδύεται στον Σαμ, έτσι ώστε το γέλιο του Γκάνταλφ «έπεσε στα αυτιά του σαν τον απόηχο όλων των χαρών που είχε γνωρίσει ποτέ. Αλλά ο ίδιος ξέσπασε σε κλάματα» και έτσι «που νιώθει σαν την άνοιξη μετά τον χειμώνα και τον ήλιο στα φύλλα, και σαν τρομπέτες και άρπες και όλα τα τραγούδια που έχω ακούσει ποτέ!» (Tolkien Lord of the Rings 952). Πράγματι, πώς αλλιώς μπορούμε να ανταποκριθούμε στο μυστήριο της Ήττας του Θανάτου παρά πρώτα με δάκρυα και μετά με χαρά; Εδώ με τον Σαμ, λοιπόν, είναι η πρώτη είδηση του Χαρμόσυνου Μηνύματος της Ανάστασης
Και όμως είναι μακριά από το να είναι η τελευταία. Όπως ο Γκάνταλφ πληροφορεί τον Σαμ και τον Φρόντο “στην Γκόντορ η Νέα Χρονιά θα ξεκινάει τώρα την 25η Μαρτίου όταν έπεσε ο Σάουρον και οταν έβγαλαν από την φωτιά και σας έφεραν μπροστά στον Βασιληά. Σας περιποιήθηκε και τώρα σας περιμένει. Θα φάτε και θα πιείτε μαζί του” (952). Η ημερομηνία 25η Μαρτίου είναι σε πολλές παλιές Καθολικές παραδόσεις που πάνε και πριν ακόμα την εποχή του Αγίου Αυγουστίνου, η ακριβής ημερομηνια της Σταύρωσης του Χριστού. Είναι επίσης η ημερομηνία της Σύλληψης Του, η ιεροπρέπεια του Ευαγγελισμού. Η επιλογή αυτής της ημερομηνίας από τον Τόλκιν για την ήττα του Τόλκιν κάθε άλλο παρά συμπτωματική είναι , όπως έχει ήδη υποστηρίξει ο T.A. Shippey κάπως περιφρονητικά στο βιβλίο του “Ο Δρόμος για την Μέση Γη” (Shippey, Road to Middle-Earth 151-2).
Ο Σίπεϋ απορριπτικά δηλώνει ότι ο Τόλκιν χρησιμοποίησε αυτήν την ημερομηνία για να μετατρέψει την “Ευκαταστροφή” της ιστορίας του σε ένα “πρόδρομο ή “τύπο ” του μεγαλύτερου Χριστιανικού μύθου” (Shippey, Road to Middle-Earth 152). Παρόλο που με την στενή έννοια αυτό είναι αληθεια, είναι πολύ μακριά από την όλη αλήθεια. Η χρήση της ημερομηνίας από τον Τόλκιν δεν είναι ένας τεχνητός μηχανισμός με τον οποίο συνδέει τον μύθο του με τον επερχόμενο Χριστιανικό μύθο αλλά μια σκόπιμη τοποθέτηση του μύθου του μέσα στην Ιστορία, και όχι απλώς ιστορία, αλλά ιστορία της Σωτηρίας, κάνοντας την ιστορία του όχι μια αλληγορία για την Ανάσταση, αλλά μια στιγμή στον χρόνο και ένα μύθο που προϊδεάζει αυτήν την ανώτερη χαρά με το να συμμετέχει και να αντανακλά αυτήν την ίδια θλίψη και χαρά, που είναι ο Θάνατος και η Ανάσταση.
Ούτε είναι η χρήση της ημερομηνίας το μόνο μέρος του αποφθέγματος του Γκάνταλφ που αντανακλά το χαρμόσυνο Μήνυμα της Ανάστασης, καθότι η περιγραφή του Φρόντο και του Σαμ από τον Μάγο ως άτομα που σώθηκαν από τις φλόγες και οδηγήθηκαν μπροστά στον Βασιλιά γιια να γιορτάσουν μαζί του αντανακλά επίσης την σωτηρία των ψυχών από την καταδίκη και την είσοδο τους στο Βασίλειο των Ουρανών, όπου θα ξεκουραστούν και θα γιορτάσουν με τον Βασιληά των Βασιλέων, ο οποίος με την νίκη του, “πήρε πίσω όλο το αρχαίο του Βασίλεο, την έκπτωτη Γη (Tolkien, Lord of the Rings 952).
Τα δάκρυα και η χαρά του Φρόντο και του Σαμ και των οικοδεσποτών της Δύσης μιλούν όλοι για αυτό το Χαρμόσυνο Μήνυμα της Ανάστασης, το οποίο ο Τόλκιν ανατενίζει μέσω της ήττας του Σάουρον, αλλά υπάρχε μια σημαντική τελική στιγμή που αντανακλά αυτό το Χαρμόσυνο Μύνημα της Ανάστασης και αυτό συμβαίνει όταν τα νέα της Νίκης φτάνουν στην Πόλη του Γκόντορ. Εκεί, ακόμα και πριν ο Αετός φέρει τις ευχάριστες ειδήσεις, ο καθένας αισθάνεται πρώτα την καταστροφή και μετά την Νίκη καθώς “η Σκιά έφυγε, και ο Ήλιος αποκαλύφθηκε και το φως έκανε άλμα μπροστά … και σε όλα τα σπίτια της Πόλης οι άνθρωποι τραγουδούσαν για την χαρά που τους συνεπήρε τις καρδιές αλλά από που έβγαινε αυτό δεν μπορούσαν να πουν” (Tolkien Lord of the Rings 963). Και ακόμα καθώς αρχίζουν να τραγουδούν και να γιορτάζουν, ένας Αετός επιβεβαιώνει την χαρά τους λέγοντας “Η Μάυρη Θύρα γκρεμίσθηκε/ και ο Βασιληάς σας μπήκε μέσα/ και είναι νικητής … ο Βασιληάς σας θα έρθει ξανά / και θα ζήσει ανάμεσα σας για όλη σας την ζωή (Tolkien Lord of the Rings 963).
Σε αυτήν την κραυγή του αγγελιαφόρου αετού, ξανά το Χαρμόσυνο Μήνυμα της Ανάστασης ανυψώνεται στα ουράνια γιατί το μήνυμα του αγγελιαφόρου , καθώς μιλάει για τον Βασιληά που έχει σπάσει την θύρα και έχει περάσει στην Πόλη, αντανακλά την Κάθοδο στον Άδη και την χαρά του μεγάλου αυτού θριάμβου και ενώ την ίδια στιγμή επιβεβαιώνει ότι ο Βασιλεύς θα επιστρέψει στην Πόλη και θα ζήσει με τον λαό του για πάντα.
Αυτές οι περιπτώσεις δεν είναι απλή αλληγορία, γιατί ο Άραγκορν είναι πραγματικά ο χαρακτήρας του και όχι απλώς ο Ιησούς Χριστός στην αλληγορία. Παρόλα αυτά είναι ο Βασιλεύς και έχει επιστρέψει από την Κάθοδο στον Άδη για να κατοικήσει ξανά ανάμεσα στο λαό του. Παρομοίως, η λύπη για τη μεγάλη θλίψη και τα βάσανα που όλοι έχουν υπομείνει στα χέρια του Σάουρον και τα δάκρυα χαράς και γέλιου για την τελική του ήττα δεν είναι αλληγορία για το τσίμπημα του θανάτου και της αμαρτίας, ωστόσο είναι θλίψη και χαρά που ξεπήδησαν από τη Σκιά και τον θάνατο της.
Ο “Άρχοντας των Δακτυλιδιών” δεν είναι μια αλληγορική ιστορία, ούτε θα πρέπει να την μεταχειριζόμαστε ως τέτοια, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ιστορία δεν θα χρησιμοποιηθεί για να ενατενίσουμε και να βυθοσκοπίσουμε τα βάθη της ανθρώπινης φύσης και της σχέσης της με το Θείο. Το γεγονός της Ανάστασης είναι ένα γεγονός που ξεπερνά τον Χρόνο. Και δεν είναι καθόλου απίθανο ένας άνθρωπος όπως ο Τόλκιν που θεωρούσε ότι ο μύθος και η φαντασία φέρνουν ρωγμή στον χρόνο μέσω χαρούμενων ματιών στην αιωνιότητα, θα χρησιμοποιούσε τις ιστορίες του ως μια σκιώδη ανάμνηση, του παρελθόντος η του μέλλοντος, αυτής της αιώνιας υπερβατικής στιγμής … και ας πάει στα κομμάτια η αλληγορία Όπως είπε ο ίδιος ο Tόλκιν, ενώ η ιστορία του αφορά τις ενέργειες συγκεκριμένων χαρακτήρων σε μια μακρινή εποχή, αναφέρεται σε μεγάλο βαθμό στον Θάνατο. Γιατί στη Μέση Γη αυτό θα σήμαινε ότι δεν μπορεί να αφορά τον Θρίαμβο επί του Θανάτου;
* Ευκαταστροφή είναι μια λέξη που επινοήθηκε από τον Τόλκιν που σημαίνει μια ξαφνική αντιστροφή των γεγονότων σε μια ιστορία που επιβεβαιώνει ότι ο πρωταγωνιστής δεν θα συναντήσει κάποια τρομερή, επικείμενη και πολύ εύλογη και πιθανή καταστροφή. Αν και το ενδιαφέρον του Τόλκιν είναι ο μύθος, η ευκαταστροφή συνδέεται με το Ευαγγέλιο. Ο Τόλκιν αποκαλεί την Ενσάρκωση του Χριστού την ευκαταστροφή της «ανθρώπινης ιστορίας» και την Ανάσταση την ευκαταστροφή της Ενσάρκωσης.
Πηγή:
To Xαρμόσυνο Μήνυμα της Ανάστασης στον “Άρχοντα των Δακτυλιδιών”